Turcja w polskiej literaturze faktu

04 czerwca 2024, 13:37

Turcja w polskiej literaturze faktu

Sformułowanie „Turcja krajem na rozdrożu” – niczym wytarty slogan – przewija się w przewodnikach turystycznych, funkcjonując niczym banalny aksjomat. W europocentrycznej świadomości zbiorowej toponim „Turcja” przybiera orientalny charakter, egzotyczny i pozbawiony głębszych konotacji kulturowo-obyczajowych.

Publikacje naukowe, wnikliwe analizy współczesnej Turcji pióra dziennikarzy, raporty międzynarodowych organizacji broniących praw człowieka pozostają niezauważone lub świadomie ignorowane przez egocentryczne społeczeństwo cywilizacji zachodniej. To trafnie ujął to Samuel P. Huntington, podkreślając, że Zachód nie jest uniwersalny, jest cywilizacją, jedną z wielu cywilizacji świata (Ślęczka, 2002).

Warto jednak dostrzec pozytywny trend: w ostatnich latach na polskim rynku wydawniczym ukazało się kilka pozycji książkowych – zarówno autorów krajowych, jak i zagranicznych – które dogłębnie opisują sytuację społeczno-polityczną, kulturowo-obyczajową oraz aspekty życia codziennego współczesnych mieszkańców Republiki Turcji.

Być może nadszedł czas na przełamanie stereotypów i dostrzeżenie Turcji nie tylko jako egzotycznego "innego", ale jako bliskiego sąsiada i ważnego partnera na arenie międzynarodowej.

Oko świata. Od Konstantynopola do Stambułu Maxa Cegielskiego
Prekursorska książka Maxa Cegielskiego (2009) uchodzi za polskie vademecum po Stambule. Pisarz-publicysta schodzi z utartych szlaków turystycznych, by w ruinach bizantyjskich murów i labiryncie uliczek odnaleźć nowe sensy, a z wielu narracji mieszkańców – od radykalnych lewicowców po konserwatywnych sunnitów – stworzyć złożony obraz miasta. Cegielski ucieka od stereotypów orientalizmu, kreśląc obraz Stambułu naznaczonego bliznami reform Atatürka i krwawych rządów armii.

Kolejne trzy książki polskich autorek są warte przeczytania, ponieważ oferują różnorodne autorskie spojrzenia na Turcję i pozwalają lepiej zrozumieć ten fascynujący kraj.

Wojownicy o szklanych oczach. W poszukiwaniu nowej Turcji Agnieszki Rostkowskiej (2020). Są to reportaże opisujące aktualne transformacje w Turcji, konfrontację zwesternizowanych kemalistów z reżimem Erdoğana i losy ofiar sprzeciwu. Uzupełnia obraz społeczno-polityczny kraju po puczu w 2015 roku.

Turcja. W mojej krainie minaretów, aromatycznej herbaty i mruczących kotów Agnieszki Maury (2021). Książka ta stwarza subiektywny i prywatny obraz Turcji z perspektywy kulturoznawczyni i blogerki. Książka skupia się na prywatnych wspomnieniach i autentycznych doświadczeniach autorki.

Z kolei, w Stambulskich szeptach Agaty Wielgołaskiej (2022) miasto nad Bosforem staje się głównym bohaterem książki. Autorka zabiera czytelników w podróż po zakamarkach miasta i ludzkiej podświadomości, gdzie przeszłość miesza się z teraźniejszością, a fikcja z faktami. Historie mieszkańców przeplatają się, tworząc barwną mozaikę życia nad Bosforem.

Zabójca z miasta moreli. Reportaże z Turcji autorstwa Witolda Szabłowskiego (2010). Książka stanowi cykl tekstów balansujących na granicy dziennikarstwa i literatury. Reportaże tworzą spójną opowieść o kraju położonym na pograniczach cywilizacji, stanowiąc autorską próbę odzwierciedlenia rozmytej tożsamości zbiorowej współczesnych obywateli Republiki Tureckiej. Dzieło wywodzi się z osobistych doświadczeń autora tureckich realiów, ze szczególnym uwzględnieniem pogranicznej sytuacji i specyfiki ludzkiej egzystencji pomiędzy Wschodem a Zachodem, przeszłością a przyszłością, tradycją a postępem.

Książka Wróżąc z fusów. Reportaże o Turcji autorstwa Marceliny Szumer-Brysz (2018) to zbiór reportaży ukazujących złożony i nieoczywisty obraz współczesnej Turcji. Autorka, mieszkając w Izmirze, z dużym zaangażowaniem i osobistą refleksją opisuje ten kraj dryfujący w kierunku reżimu totalitarnego. Szumer-Brysz umiejętnie łączy w swoich tekstach analizę polityczną z opowieściami o ludziach. Szczególnie poruszający jest reportaż „Sułtanka matka”, w którym autorka opisuje rozpad swojego małżeństwa z Turkiem, ujawniając przy tym różnice kulturowe i patriarchalne wzorce wciąż obecne w tureckim społeczeństwie.

Książka Izmir. Miasto giaurów autorstwa Marceliny Szumer-Brysz (2021) to druga pozycja książkowa autorki poświęcona Turcji. Szumer-Brysz, osobiście związana z Izmirem, w swojej książce kreśli obraz tego kosmopolitycznego i republikańskiego miasta, wykraczający poza utarte schematy i nostalgię za wieloetniczną Smyrną.

Najnowsza książka Marceliny Szumer-Brysz Turcja. Na wschód od Zachodu (2024) zabiera czytelnika w fascynującą podróż do kraju, gdzie Europa spotyka się z Azją. Autorka zręcznie ukazuje bogactwo i złożoność tureckiej kultury, obyczajów i społeczeństwa.Na pierwszy plan wysuwa się rozdźwięk między rzeczywistością a wyobrażeniem, rozdarcie między tradycją a nowoczesnością. Z jednej strony obserwujemy dumę z osmańskiej przeszłości i tęsknotę za utraconą potęgą imperium, podsycaną przez popularne seriale historyczne. Z drugiej strony Turcja zmaga się z wyzwaniami współczesnego świata, szukając swojej tożsamości w kontekście świeckiej republiki i wpływów islamu.

Rzeź na Tarlabaşı. Opowieść o nowej Turcji (2018) – to pierwsza książka Thomasa Orchowskiego będąca zbiorem reportaży z podróży do Turcji. Autor poznał tamtejszy kraj i jego mieszkańców, gromadząc materiały historyczno-faktologiczne. Teksty składające się na książkę nie tylko przedstawiają obecną sytuację polityczną, obyczajową i kulturową Turcji, ale również opisują wydarzenia, które wyjaśniają i ilustrują pogłębiające się podziały społeczne i poczucie rozdarcia wewnętrznego w tym kraju. Książka ma formę luźnych szkiców-opowieści połączonych wspólnym tematem lub problematyką. Zaliczyć ją można do gatunku non-fiction, z pogranicza publicystyki i literatury pięknej, czyli literatury faktu. Dokumentalistyczne reportaże w sposób nieco zbeletryzowany opisują wydarzenia historyczne i zjawiska społeczne na podstawie faktów i materiałów. Autor stosuje środki literackie, aby przedstawić uwiarygodnione relacje, pozbawione zmyślenia i fikcji.

Do tematów tureckich Thomas Orchowski wraca w książce Wyspa trzech ojczyzn. Reportaże z Cypru (2021). Teksty są wnikliwym spojrzeniem na podzieloną wyspę i jej mieszkańców, naznaczonych traumą konfliktów i nacjonalizmów. Autor opisuje codzienne życie Cypryjczyków, Greków i Turków, którzy od wieków żyją obok siebie, ale w ciągłym napięciu. Wyspa trzech ojczyzn to ważna książka, która pomaga zrozumieć jeden z najbardziej skomplikowanych konfliktów na świecie, na pograniczu turecko-greckim. To nie tylko reportaż, ale też opowieść o ludziach i ich dążeniu do pokoju i pojednania.