Historyczne grabieże: kontekst imperialny i sowiecki

mniej niż minutę temu

Historyczne grabieże: kontekst imperialny i sowiecki

Historia stosunków rosyjsko-ukraińskich wskazuje na długotrwałą, systematyczną i dobrze udokumentowaną praktykę przywłaszczania ukraińskiego dziedzictwa kulturowego. Od okresu średniowiecza po XX wiek władze rosyjskie — najpierw księstwa i struktury imperialne, a następnie państwo sowieckie — konsekwentnie wywoziły, centralizowały i przekształcały ukraińskie dobra kultury. Zjawisko to nie stanowiło pojedynczych epizodów, lecz było elementem kompleksowej polityki tworzenia własnego kanonu kulturowego poprzez asymilację dziedzictwa innych narodów, w szczególności Ukrainy.

Wczesne przykłady i mechanizmy

Jednym z pierwszych symbolicznych aktów takiego przywłaszczenia była historia ikony Matki Bożej z Wyszhorodu, którą w 1155 roku książę Andrzej Bołubowski wywiózł z Wyszhorodu do Suzdala. W kolejnych stuleciach ikona została zintegrowana z rosyjską tradycją religijną jako „Włodzimierska Bogurodzica” i stała się jednym z głównych obrazów sakralnych w Rosji. Ten wczesny przypadek ilustruje mechanizm, który w późniejszych wiekach uległ utrwaleniu: obiekt kulturowy ukraińskiego pochodzenia był odrywany od pierwotnego kontekstu i reinterpretowany w ramach rosyjskiej tradycji kulturowej.

XVIII–XX wiek: systematyczna centralizacja

W XVIII–XIX wieku polityka imperialna związana z grabieżą i centralizacją dóbr kultury przybrała charakter systemowy. Znaczną część archeologicznych znalezisk z Ukrainy wywożono do Sankt Petersburga, który stał się głównym ośrodkiem gromadzenia kolonialnych kolekcji. W rosyjskich katalogach muzealnych ukraińskie artefakty oznaczano jako „Południowa Rosja”, „Mała Rosja” lub „Północne Wybrzeże Morza Czarnego”, co tworzyło pozór ich naturalnej przynależności do przestrzeni imperium. Przykładem jest Skarb z Pereszczepiny (1912) czy znaleziska ze scytyjskich kurhanów — Kule-Oba, Solocha, Czortomlik.

Rola archeologii i ideologii

Archeologia w imperium rosyjskim pełniła funkcję nie tylko naukową, lecz także polityczną: ekspedycje w Ukrainie służyły przejmowaniu materialnych świadectw przeszłości i integracji ich w ramach rosyjskiej konstrukcji historycznej. Przywłaszczenie artefaktów antycznych, wczesnosłowiańskich, scytyjskich i sarmackich służyło formowaniu idei „wspólnego losu historycznego” oraz legitymizowaniu politycznego mitu o „trójjedynym narodzie”.

Sowiecka centralizacja i zniszczenia

Władza sowiecka nie tylko kontynuowała imperialny model, lecz również go intensyfikowała. W latach 30. XX wieku dokonano centralizacji zbiorów muzealnych: wiele ukraińskich kolekcji przekazano do Moskwy i Leningradu. Jednocześnie państwo sowieckie niszczyło zabytki architektoniczne, przy jednoczesnym wywożeniu cennych artefaktów. Przykładem jest zniszczenie Soboru Świętego Michała Złotoustego w Kijowie w latach 1934–1936 — usunięto mozaiki i freski XI–XII wieku, część z nich znajduje się dziś w rosyjskich zbiorach.

Powojenna kontynuacja i współczesność

W okresie powojennym ZSRR kontynuował centralizację najcenniejszych ukraińskich artefaktów, obejmującą znaleziska archeologiczne, ikony, rękopisy oraz dzieła sztuki wizualnej. Próby podkreślania ich ukraińskiego pochodzenia systematycznie tłumiono jako „burżuazyjny nacjonalizm”. W efekcie imperialna i sowiecka polityka przywłaszczania ukraińskich dóbr kultury była procesem celowym i systematycznym.

Skala zniszczeń po 2022 roku

Po pełnoskalowej inwazji 24 lutego 2022 r. ukraińskie dziedzictwo kulturowe stało się celem systematycznego niszczenia, grabieży i aneksji. W obwodach chersońskim, zaporoskim, donieckim, ługańskim oraz na Krymie siły okupacyjne niszczyły zabytki architektury, kościoły, muzea i biblioteki oraz organizowały systematyczne kradzieże zbiorów muzealnych i obiektów archeologicznych. Działania te kwalifikują się jako zbrodnie wojenne, w tym grabież dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego.

Przykłady strat: w Chersoniu obrabowano muzea, sobór i archiwum obwodowe; w Mariupolu wywieziono ponad 2 000 eksponatów z kilku muzeów; w Melitopolu utracono kolekcje zawierające złoto scytyjskie i inne cenne artefakty. Ogólna skala zniszczeń jest ogromna — według UNESCO i ukraińskiego Ministerstwa Kultury setki kościołów, bibliotek, muzeów i ośrodków kultury zostały zniszczone lub poważnie uszkodzone.

Kulturowy wymiar wojny

Wojna obejmuje również aspekt kulturowy: narodowa tożsamość jest niszczona lub zastępowana imperialną narracją, w której ukraińskie artefakty stają się częścią „rosyjskiego dziedzictwa”. Ten kontekst historyczny pozwala zrozumieć skalę i logikę współczesnego kulturowego grabieżu.